Шупашкарти троллейбуссенче хальтерех вӑхӑтра сасӑпа пӗлтернӗ чухне чӑваш чӗлхин пайне самаях чакарнине ҫынсем сисрӗҫ. Ку тӗлӗшпе «Ирӗклӗх» пӗрлӗх ҫырусем те яма ӗлкӗрнӗ. Нумай пулмасть вӗсем патне Шупашкар хулинчи Ленин районӗн прокуратуринчен хуравланӑ — Шупашкарти «Чӑваш троллейбус управленийӗ» УМП чӑн та «Чӑваш Республикин чӗлхесем ҫинчен» саккуна пӑснине палӑртнӑ. Прокуратура троллейбус управленине тупса палӑртнӑ кӑлтӑксене юсама сӗннӗ.
Ак, нумаях пулмасть ҫак ӗҫ курӑна та пуҫланӑ. 20-мӗш тата 4-мӗш номерлӗ троллейбуссенче чӑн та чӑваш чӗлхи анлӑрах янрама пуҫланӑ. Унччен вырӑсла ҫеҫ пӗлтернӗ «Асӑрханӑр, алӑксем хупӑнаҫҫӗ» пӗлтерӗве те чӑвашла калама пуҫланӑ.
Ҫывӑх вӑхӑтра троллейбуссемпе автобуссенче ҫакӑнса тӑракан транспортпа усӑ курмалли йӗркене те чӑвашла куҫарма палӑртаҫҫӗ.
Турцирен хурлӑхлӑ хыпар ҫитрӗ. Чӳк уйӑхӗн 28-мӗшӗнче тӗрӗк чӗлхисен паллӑ тӗпчевҫи Талат Текин пирӗнтен уйрӑлса кайнӑ. Ку ҫухатушӑн уйрӑмах чӑваш чӗлхеҫисем хытӑ пӑшӑрханаҫҫӗ. Эпир Санкт-Петербург университечӗн Хӗвелтухӑҫ факультетӗнчен тӗрлӗ ҫулсенче вӗренсе тухнӑ чӑваш чӗлхеҫисемпе — Атнер Хусанкайпа, Геннадий Дегтярёвпа тата Эдуард Лебедевпа — тӗл пулса калаҫрӑмӑр. Вӗсене хӑйсен шухӑш-кӑмӑлне палӑртма ыйтрӑмӑр.
Талат Текина юлашки ҫула ӑсатнӑ самант.
— Иртнӗ шӑматкун Турцире паллӑ тюрколог Талат Текин ҫут тӗнчерен уйрӑлса кайнӑ…
— Ку чунтан кулянтаракан хыпар. Эпӗ унӑн тӗпчевӗсемпе паллашнӑ, усӑ та курнӑ. Вӑл ытларах тӗрӗк чӗлхисене пӗтӗмӗшле тӗпчекен пулнӑ, ҫапах та чӑваш чӗлхине те сахал мар тишкернӗ.
— Талат Текин ӗҫӗсене эсир мӗнле хакланӑ пулӑттӑр?
— Чӑваш чӗлхи историйӗшӗн унӑн ӗҫӗсем питӗ усӑллӑ. Арап ҫырулӑхӗпе ҫырнӑ Атӑлҫи Пӑлхар палӑкӗсене те тӗпченӗ вӑл, кӗнеке кӑларнӑ. Талат Текин чӑваш чӗлхине пӑлхарсен чӗлхипе тачӑ ҫыхӑнтарнӑ.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче ӗнер Министрсен Кабинечӗ ҫумӗнче йӗркеленнӗ гуманитари ӑслӑлӑхӗсене аталантаракан канашӑн черетлӗ ларӑвӗ иртнӗ. Пурӗ тӑватӑ ыйту пӑхса тухнӑ: соцологи ыйтӑмӗсен пӗлтерӗшӗ; чӑваш халапӗсен вырӑнӗ; чӑваш интернетне аталантармалли майсем; Чӑваш Ен историйӗн вӗренӳпе меслетлӗх концепцине хатӗрлесси. Унсӑр пуҫне 2016 ҫулта гуманитари ӑслӑлӑхӗсен ӗҫ планне ҫирӗплетрӗҫ, унта Шупашкара миҫемӗш ҫулта никӗсленине татса парас тӗлӗшпе пухӑнма та палӑртрӗҫ.
Чи кӑсӑклӑ доклад шутӗнче Чӑваш интернетне аталантарас ыйту пулчӗ. Тухса калаҫакансем гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн директорӗ Юрий Исаев тата ертсе пыракан ӑслӑлӑх ӗҫченӗ Геннадий Дегтярёв пулчӗҫ. Юрий Николаевич хӑйӗн сӑмахӗнче хальхи тапхӑрта тунӑ лайӑх утӑмсене палӑртрӗ, ҫак тӗлӗшпе ӗҫлеме май паракан федераци саккунӗ (Информаци, информаци технологийӗсем тата информацие хӳтӗлесси ҫинчен калакан 149-ФЗ №-лӗ саккун) пуррине асӑнчӗ, вӗсем ҫине таянса ӗҫлемеллине каларӗ.
Иртнӗ шӑматкун, чӳк уйӑхӗн 28-мӗшӗнче Турцири паллӑ тюрколог, чӑваш чӗлхи тӗпчевҫи Талат Текин вилнӗ, вӑл 88-та пулнӑ. Ҫакӑн ҫинчен «Джумхуриет» (Республика) хаҫат пӗлтерет.
Талат Текин — чӗлхе тӗпчевҫи, филологи ӑслӑлӑхӗсен докторӗ (1965), профессор. 1927 ҫулхи утӑ уйӑхӗн 16-мӗшӗнче Турцири Кепсе (тур. Gebze) хулинче ҫуралнӑ. 1951 ҫулта Ӑстампулти университетран вӗренсе тухса аслӑ пӗлӳ илнӗ. Нумай университетра студентсене пӗлӳ панӑ — Анкарари Хаджеттепе тата Билкент университечӗсенче, Блумингтонри тата Калифорни университечӗсенче. 1997 ҫултанпа Ӑстампулти Йетитепе университетӗнче ӗҫленӗ.
Талат Текин алтай чӗлхисен пӗрлӗхӗн теорине тӗпе тураканни пулнӑ, чӑвашсен аслашшӗсем пӑлхарсем пулнине ҫирӗплетсе каланӑ. Унӑн паллӑрах ӗҫӗсем: «Танай пӑлхарӗсем тата вӗсен чӗлхисем» (1987), «Атӑлҫи Пӑлхар палӑкӗсем тата атӑлҫи пӑлхарсен чӗлхи» (1988), «Хунсен чӗлхи» (1993), «Япун чӗлхи тата алтай чӗлхисем» (1993), «Тӗрӗк чӗлхисенчи малти вӑрӑм уҫӑ сасӑсем» (1995), «Тӗрӗк чӗлхисем» (Мехмет Елмезпа пӗрле, 1999; 2003), «Орхон ҫырӑвӗсем» (1988, 1995, 2006, 2008) тата ыттисем.
Чӑваш халӑхӗн культура эткерлӗхне тӗпчес, аталантарас та упраса хӑварас, ачасен пултарулӑхне ҫӳллӗ шая ҫӗклес, патриотизм туйӑмне вӑйлатас тата культура хутшӑнӑвӗсене йӗркелес тӗллевпе чӳк уйӑхӗн 24-мӗшӗнче республикӑн Вӗрентӳ институтӗнче «Янра, чӑваш сӑмахӗ» конкурс-фестиваль иртнӗ. Фестивале республикӑри чӑваш тата вырӑс шкулӗсенчи 3-6 классенче вӗренекен ачасем хутшӑннӑ. Фестивальте пурӗ 192 номер пулнӑ. Ҫӗнтерӳҫӗсене тӑватӑ номинацире палӑртнӑ: «Чи лайӑх сӑвӑ калакан», «Чи лайӑх юрлакан», «Чи лайӑх ташлакан», «Чи лайӑх сценка».
Ҫак фестивале Вӑрнарти 1-мӗш вӑтам шкул та хутшӑннӑ. 4-мӗш «а» класра вӗренекен Дарья Данилова «Вӑйӑра» ташӑпа, 6-мӗш «а» класри Ксения Клочкова В. Тимаков ҫырнӑ, В.Салихова кӗвӗленӗ «Кушак» юрӑпа кайнӑ.
«Чи лайӑх юрлакан» номинацире Ксения Клочкова 2-мӗш вырӑна тивӗҫнӗ.
Фестивале Улатӑр, Элӗк, Вӑрнар, Вӑрмар, Куславкка, Йӗпреҫ, Канаш, Ҫерпӳ, Муркаш, Елчӗк, Тӑвай, Шупашкар, Ҫӗмӗрле районӗсенчен килсе ҫитнӗ. Шупашкар тата Ҫӗнӗ Шупашкар, Канаш, Ҫӗмӗрле хулисенчи шкул ачисем те хастар пулнӑ.
Шкул ачисен чӑваш чӗлхипе литературине, культурине вӗренес кӑмӑлне ҫӗклес, интернет технологийӗсемпе вӗренӳре усӑ курассине аталантарас тӗллевпе Чӑваш Республикин Вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министерстви тата Вӗренӳ институчӗ чӳк уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Пӗтӗм чӑваш ачисен интернет-олимпиадине ирттернӗ.
Интернет-олимпиадӑна хамӑр республикӑра тата унӑн тулашӗнчи 7–9 классенче вӗренекен 1253 ача хутшӑннӑ. Тутар, Пушкӑрт республикисенчен, Чӗмпӗр, Самар облаҫӗсенчен 150 ытла ача пулнӑ.
Чӗлхе, литература, культура тата тӑван ен историпе ҫыхӑннӑ ыйтусене чӑваш шкулӗнчи 490 тата вырӑс шкулӗнчи 763 ача хуравланӑ.
Олимпиадӑра мала тухнисене дипломсем парса чыслӗҫ, ыттисем хутшӑннине ӗнентерекен сертификат илӗҫ.
Чӑваш наци конгресӗн пресс-служба ертӳҫи Зоя Яковлева, И.Н. Ульянов ячӗллӗ ЧПУ профессорӗ, Владимир Васильев культуролог, Kӳкeҫpu "Бичурин тата паянхи самана" музей пуҫлӑхӗ Ирина Удалова Тӗмен тӑрӑхӗнчи чӑвашсен "Тӑван" ассоциацийӗ ирттернӗ "Бичурин вулавӗсем" ӑслӑлӑхпа практика конференцине хутшӑннӑ.
ЧНКн пресс-ҫыруҫи Зоя Яковлева пӗлтернӗ тӑрӑх, мероприятине чӑваш историне, культурипе йӑли-йӗркине тата тӑван чӗлхене аталантарас тӗллевпе вӑл тӑрӑхра вуннӑмӗш хут ирттереҫҫӗ.
Конференцин пленарлӑ ларӑвне ЧР информаци политикипе массӑлла коммуникацисен министрӗ Александр Иванов, культура, нацисен тата архив ӗҫӗсен министрӗн тивӗҫӗсене пурнӑҫласа пыракан Константин Яковлев, ЧНК президенчӗн пӗрремӗш ҫyмӗ Валерий Клементьев, президиум пайташӗсем Юлия Анисимова тата Геронтий Никифоров та хутшӑннӑ. Вӗсем инҫетри тӑрӑхпа видеоҫыхӑну мелӗпе калаҫу йӗркелерӗҫ.
Чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен хушшинче К.В. Иванов ҫуралнӑранпа 125 ҫул, Н.И. Ашмарин ҫуралнӑранпа 145 ҫул ҫитнине халалласа республика шайӗнчи «Чӑваш чӗлхипе литературин вӗренӳ содержанийӗ» («Тӑван чӗлхепе литература вӑрттӑнлӑхӗсем») Интернет-конкурс иртнӗ. Унта пӗтӗмпе 138 учитель хутшӑннӑ. Вӗсенчен 7-шӗ тулай чӑваш шкулӗсенчен пулнӑ. Конкурса Чӑваш Республикин вӗренӳ институчӗн чӑваш чӗлхипе литература кафедри ертсе пынӑ.
Учительсем чӑваш чӗлхипе тата литературипе 10 ыйтӑва хуравланӑ. «Ыйтусем ҫӑмӑлах пулмарӗҫ курӑнать», — теҫҫӗ конкурса йӗркелекенсем. Унтан уйрӑмах йывӑррисем тесе ҫаксене пӑхмалла тесе палӑртнӑ:
1. Кайраклӑ пайӑр ята кирлӗ формӑна лартса ҫырӑр.
Константин Иванов Чӗмпӗртен Слакпуҫне таврӑнмассерен (Кайраклӑ) кая-кая килнӗ, унта халӑх сӑмахлӑхне пухнӑ.
2. Чӑваш пуплевӗнче сӑмах майлашӑвӗ окситони ритмӗпе палӑрать тенине мӗнле ӑнланмалла?
3. Предложение вулӑр. Пӗчӗк сӑмах мӗнле пуплев пайне пӑхӑнать.
4. Н.И. Ашмаринӑн 17 томлӑ словарӗнчен илнӗ предложенире нумай пӑнчӑ вырӑнне мӗн ҫырмалла?
Пичче арӑмӗ ман арӑмпа … пулать".
Пурте тӗрӗс хуравланӑ ыйтусем пулман.
Йӗпреҫ районӗнчи Пучинкери вӑтам шкулта Турци хӑнисем пулнӑ. Вӗсене «Ҫӑлкуҫ» фольклор ушкӑнӗ ача-пӑча вӑййисен композицийӗпе кӗтсе илнӗ. Чӑваш патшалӑх университечӗн чӑваш филологипе культурин доценчӗ Оксана Сорокина, Турци ҫӗршывӗнчи Тракия Университечӗн ассистенчӗ Джемалеттин Явуз анатри чӑвашсен йӑли-йӗркине, фольклорне тӗпчес тӗллевпе ҫула тухнӑ.
Ҫавра сӗтел хушшинче хӑнасемпе пӗрле Елена Ефремова, Зинаида Антонова, Мелания Андреева, Владимир Ильин, Зоя Акчурина, Елизавета Михайлова, Людмила Клементьева пулнӑ. Валерий Софронов шкул ертӳҫи, Николай Федоров вырӑнти ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ хӑнасене Пучинке тӑрӑхӗнчи ӗлӗкхи йӑла-йӗркесемпе паллаштарнӑ, паянхи куна мӗнле йӑласем упранса юлни пикри каласа кӑтартнӑ.
Джемалеттин Явуз калаҫӑвне чӑвашла пуҫланӑ. Вӑл Турцири аливи халӑхӗпе чӑваш халӑхӗн йӑли-йӗркисенче пӗрпеклӗх нумаййине асӑрхани ҫинчен каланӑ. Ҫак икӗ халӑхӑн пӗрпеклӗ мӗнрен килнине лайӑхрах та тарӑнрах пӗлес тӗллевпе тӗпчев ирттерет иккен вӑл.
Шӑматкун, чӳк уйӑхӗн 14-мӗшӗнче, Шупашкар хулинчи Трактор тӑвакансен культура керменӗнче шкул ачисемпе вӗрентекенсен «Шкул шӑпчӑкӗ» республика конкурсӗ иртнӗ. Конкурса йӗркелекенсем шутӗнче Чӑваш наци конгресӗпе Чӑваш Республикинчи учительсен ассоциацийӗн чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенсен секцийӗ те пулнӑ.
Чӑваш халӑх юррисене юрлакансен ӑмӑртӑвне Элӗк, Патӑрьел, Вӑрнар, Йӗпреҫ, Куславкка, Канаш, Хӗрлӗ Чутай, Комсомольски, Муркаш, Елчӗк районӗсенчен, Шупашкарпа Ҫӗнӗ Шупашкар тата шкул Ҫӗpпӳ хулисенчен ачасен 11 фольклор ушкӑнӗ, 28 солист, учительсен 6 фольклор ушкӑнӗпе 9 солист хутшӑннӑ.
Солистсемпе фольклор ушкӑнӗсем чӑваш халӑхӗн хӑна, салтак, вӑйӑ, ӗҫ, лирика юррисене шӑрантарнӑ. Уяв каҫӗнче сюжетлӑ вӑйӑсемпе юрӑсем, такмаксемпе ташӑсем пӗp-пӗринпе ылмашса пынӑ.
+14.3 °C